ΕΝΑΣ ΗΘΟΠΟΙΟΣ ΑΝΑΜΕΣΑ ΣΤΑ ΕΚΘΕΜΑΤΑ ΤΟΥ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟΥ ΜΟΥΣΕΙΟΥ ΠΕΙΡΑΙΑ

Η επιτύμβια στήλη του ηθοποιού στο Αρχαιολογικό Μουσείο Πειραιά

 

Ήταν ένα όμορφο παλικάρι. 

Πώς τον έλεγαν; Από πού καταγόταν;

Δεν θα μάθουμε ποτέ.

Ήταν ηθοποιός, αυτό ξέρουμε μόνο. 

 

Τα μάγουλά του ήταν ακόμα τρυφερά, μόλις θα είχαν αρχίσει να φυτρώνουν αραιά αραιά τα γένια, όταν πέρασε τις Πύλες του Άδη.

Τον φανταζόμαστε λυγερόκορμο, με δυνατή αλλά γλυκιά και απαλή φωνή. Αυτή η όμορφη φωνή ήταν το ταλέντο του, γι’ αυτήν τον διάλεγαν οι ποιητές, να παίξει ρόλους γυναικείους. Ίσως ξεκίνησε ερασιτεχνικά σαν μέλος του χορού της τραγωδίας, αλλά σύντομα ξεχώρισε από το πλήθος. Είχε και μια μεγάλη ευκολία να μαθαίνει τους στίχους, έγινε επαγγελματίας.

Πού να είχε παίξει άραγε; Στο άστυ, στα Μεγάλα Διονύσια; Στα εν Πειραιεί ή μήπως επειδή ήταν μικρός και του έλειπε η πείρα τον έπαιρναν στα Κατ’ Αγρούς Διονύσια;

Ποιος να ήταν ο αγαπημένος του ρόλος; Ποια τραγική ηρωίδα θα είχε παίξει φορώντας τη μάσκα που κρατά στο χέρι του;

 

Τα κοντοκουρεμένα μαλλιά της δείχνουν γυναίκα που πενθεί.

Άραγε ήταν μια  Ηλέκτρα που πενθούσε τον Αγαμέμνονα; Μια Αντιγόνη που πενθούσε τον Ετεοκλή και τον Πολυνείκη ή μήπως μια Εκάβη που θρηνούσε  για τον χαμό μιας ολόκληρης πολιτείας;

Δεν θα μάθουμε ποτέ.

 

Και ενώ τα αφτιά του βούιζαν από τα χειροκροτήματα του κόσμου, ενώ αποστήθιζε στίχους για τον επόμενο ρόλο και ονειρευόταν το στεφάνι του κισσού, βραβείο τρανό, να στέφει τα μαλλιά του, κόπηκε απότομα το νήμα της ζωής του. Συντετριμμένοι οι δικοί του τον έθαψαν με όλες τις τιμές και παράγγειλαν σε ένα γλύπτη την επιτύμβια στήλη του του, για να διατηρηθεί ζωντανή η μνήμη του στους κατοπινούς.

Πώς να τον είχε απεικονίσει άραγε ο γλύπτης; Όρθιο ή καθιστό; Με τα καθημερινά του ρούχα ή μήπως με την θεατρική σκευή;

 

Αφού δεν σώθηκε ολόκληρη η μορφή, έχουμε την ελευθερία να τον φανταστούμε με το κοστούμι του ρόλου του, ένα χιτώνα μακρύ ως τους αστραγάλους, με επίσης μακριά μανίκια.  

Άραγε τον είχε δει ποτέ  ή τον απέδωσε έτσι όπως τον περιέγραψαν οι δικοί του;Σκέφτομαι ότι ίσως του έδειξαν τη μάσκα του τελευταίου του ρόλου, για να την  απεικονίσει σωστά και φαντάζομαι τη σκηνή.

 

Μέσα σε ένα εργαστήρι γεμάτο πελεκούδια μαρμάρου και μισοτελειωμένα έργα, ο γλύπτης κοιτά σκεφτικός το θεατρικό προσωπείο. Το παίρνειστα χέρια τουκαι το βάζειαπέναντί του του κρατώντας το από τη θηλιά που υπήρχε στην κορυφή.Μάσκα και άνθρωπος κοιτάζονται. «Αυτό είναι! Έτσι θα τον απεικονίσω» σκέφτεται και παίρνει τα εργαλεία του. « Έτσι θα μείνει στους αιώνες, σκαλισμένος πάνω στο μάρμαρο, νέος και όμορφος, με ένα μικρό σύννεφο θλίψης να σκιάζει τα μάτια του καθώς  θα στηλώνει το βλέμμα στη μάσκα του».

 

Τα επόμενα χρόνια, (πολλά ή λίγα, ποιος να ξέρει;)η ψυχή του νέου θα  αγαλλίαζε βλέποντας τους συγγενείς να έρχονται στον τάφο του για τις τελετές μνήμης, τα μνημόσυνα. Έφερναν νερό, έπλεναν τη στήλη και την στόλιζαν με κόκκινες κορδέλες. Έφερναν προσφορές,  μικρά αγγεία γεμάτα άρωμα και τα άφηναν στα σκαλοπάτια του τάφου του.  Αλλά σιγά σιγά οι επισκέψεις άρχισαν να αραιώνουν. Ένας ένας οι συγγενείς του διάβαιναν τις Πύλες του Άδη και ύστερα από κάποια χρόνια (πολλά ή λίγα, ποιος να ξέρει;), δεν έμεινε κανείς να τον μνημονεύει και να επισκέπτεται τον τάφο του.  Ίσως μόνο κάποιοι διαβάτες να στέκονταν για μια στιγμή μπροστά στο επιτύμβιο μνημείο του προσπαθώντας να διαβάσουν το όνομά του που είχε πια ξεθωριάσει…

Πότε καταστράφηκε η στήλη του; Πότε έσπασε στα δυο;  Ποιος σκέφτηκε να  πάρει το ένα κομμάτι και να το βάλει κάλυμμα στο πηγάδι του; Και τι να απέγινε άραγε  το άλλο; Ο νεαρός ηθοποιός δεν μπορεί να μας απαντήσει. Ό,τι ξέρουμε γι αυτόν μας το αποκάλυψε ένας  γλύπτης που έφτιαξε το μνημείο του, γύρω στο 420-410 π.Χ. αλλά έμεινε και εκείνος ανώνυμος…

 

·        Για την επιτύμβια στήλη του ηθοποιού

Η  στήλη βρέθηκε στα Αμπελάκια της Σαλαμίνας, αλλά δεν ξέρουμε αν προέρχεται από το νεκροταφείο, αφού βρέθηκε σε δεύτερη χρήση ως κάλυμμα πηγαδιού. Οι πιθανότητες να προέρχεται από το συγκεκριμένο νεκροταφείο είναι πολλές, αλλά δεν μπορούμε να αποκλείσουμε εντελώς την περίπτωση να έχει μεταφερθεί από κάπου αλλού ως οικοδομικό υλικό.

Ακόμα όμως και αν βρισκόταν η  στήλη στα Αμπελάκια, δηλαδή στην πρωτεύουσα του νησιού κατά τους κλασικούς χρόνους, και πάλι δεν μπορούμε να πούμε αν ο νεαρός μας καταγόταν από  Σαλαμινιακή οικογένεια  ή αν ήταν Αθηναίος κληρούχος. (Για τους κληρούχους βλ. παρακάτω)

1. Τον Μάιο του 2021 υλοποιήθηκε στο Αρχαιολογικό Μουσείο του Πειραιά η εκπαιδευτική δράση «Από το Μουσείο στο θέατρο». Οι ηθοποιοί που συμμετείχαν στην δράση, μετά την παράσταση της  Αντιγόνης επισκέφθηκαν τον ηθοποιό του Μουσείου μας και φωτογραφήθηκαν μαζί του. 

Όρθιοι από αριστερά: Δημήτρης Ήμμελος, Θανάσης Δόβρης, Γιώργος Τριανταφυλλίδης και ο σκηνοθέτης Δημήτρης Λάλος.

Καθιστοί από αριστερά: Τάσος Δέδες, Εύα Φρακτοπούλου, Πάνος Καμμένος, Ισμήνη Κουρή, Μαρία Παπαφωτίου και Ουσίκ Χανικιάν

 

·        Για τα ταφικά μνημεία

Στην αρχαία Ελλάδα συνήθιζαν να σημαίνουν τους τάφους με επιτύμβια μνημεία που  ποίκιλαν ανάλογα με τα έθιμα και τη συγκεκριμένη χρονική περίοδο. Υπήρχαν εποχές που οι άνθρωποι έστηναν πάνω στον τάφο μια απλή λίθινη στήλη.Άλλοτε τοποθετούσαν  τεράστια και περίτεχνα πήλινα αγγεία, μαρμάρινα αγάλματα που παρίσταναν το νεκρό ή αγάλματα  ζώων και φανταστικών όντων.

Στα νεκροταφεία των αττικών δήμων οι εύποροι και οι αριστοκράτες τόνιζαν την οικονομική και κοινωνική τους θέση στήνοντας πολυτελή επιτύμβια μνημείαστους οικογενειακούς τους τάφους. Αυτό ακριβώς το έθιμο και η ανάγκη κοινωνικής προβολής γέννησαν μια μεγάλη τέχνη και έθρεψαν για αιώνες τα εργαστήρια της γλυπτικής και της κεραμικής στην Αθήνα.

Η αθηναϊκή πολιτεία προσπάθησε κατά καιρούς να περιορίσει την πολυτέλεια των κηδειών και των ταφικών μνημείων: ο Σόλων το 594/3 π.Χ. ο Κλεισθένης το 507 π.Χ. αλλά κάθε φορά η επιθυμία των ανθρώπων για επίδειξη αποδεικνυόταν ισχυρότερη του νόμου.

Το 307 π.Χ. ο  Δημήτριος Φαληρέας επέβαλε νέο νόμο που απαγόρευε τα πολυτελή ταφικά μνημεία. Πλέον οι τάφοι θα έπρεπε  να σημαίνονται με ένα απλό κολονάκι ή μια χαμηλή στήλη με το όνομα του νεκρού και τίποτα άλλο!

Αν και η εφαρμογή του νόμου από κάποια στιγμή και μετά άρχισε να ατονεί, το κακό είχε γίνει. Τα επιτύμβια γλυπτά των επόμενων αιώνων ποτέ δεν κατάφεραν να φθάσουν στο επίπεδο της κλασικής εποχής.

 

 ·        Για τις σχέσεις Αθήνας και Σαλαμίνας

 Η γεωγραφική θέση της Σαλαμίνας  μέσα στον Σαρωνικό την είχε καταστήσει ένα σημαντικό εμπορικό σταθμό στην αρχαιότητα. Μάλιστα για μια μεγάλη περίοδο, κατά τους αρχαϊκούς χρόνους, είχε γίνει το  μήλον της έριδος ανάμεσα στην Αθήνα και τα Μέγαρα. Τελικά με την παρέμβαση των Σπαρτιατών γύρω στο 510 π.Χ. το νησί αποδόθηκε οριστικά στους Αθηναίους οι οποίοι εγκατέστησαν εκεί δικούς τους κληρούχους.

Οι κληρούχοι ήταν φτωχοί και ακτήμονες πολίτες στους οποίους η Αθήνα μοίραζε γη (κλήρους) σε μια περιοχή που ήθελε να έχει υπό τον έλεγχό της. Οι κληρούχοι χωρίς να χάσουν τα προνόμιά τους στην πόλη τους, όφειλαν να εγκατασταθούν μόνιμα  στη νέα τους πατρίδα η οποία πλέον, χάρη στην παρουσία τους,  θεωρούνταν αθηναϊκό έδαφος.

  

2. Η αρχαιολόγος Εύη Πίνη παρουσιάζει στα μέλη του θιάσου το επιτύμβιο μνημείο του ηθοποιού.

 

·        Για τον κόσμο του θεάτρου στα κλασικά χρόνια

Στην  Αθήνα της κλασικής εποχής το θέατρο ήταν ενταγμένο στις θρησκευτικές γιορτές προς τιμή του θεού Διόνυσου.

Η πιο επίσημη ήταν τα Μεγάλα ή εν ΆστειΔιονύσια που γιορτάζονταν στην πόλη στις αρχές της άνοιξης με θεατρικούς αγώνες, όπου διαγωνίζονταν τρεις τραγικοί  και πέντε κωμικοί ποιητές.

Άλλες γιορτές  ήταν τα Λήναια, όπου αρχικά διοργάνωναν αγώνες κωμωδίας και αργότερα τραγωδίας  και τα κατ’ Αγρούς Διονύσια όπου παρουσιάζονταν επαναλήψεις διάσημων έργων.

Τέλος, μετά την ίδρυση της πόλης του Πειραιά τα εν Πειραιεί Διονύσια έγιναν μια ακόμα σημαντική διονυσιακή γιορτή της αθηναϊκής πολιτείας, με λαμπρή διοργάνωση.

 

Τον  5^οαι. π.Χ.  οι θίασοι που παρουσίαζαν τραγωδίες αποτελούνταν από τον χορό (δωδεκαμελή αρχικά και μετά δεκαπενταμελή) και τους υποκριτές, τους ηθοποιούς, Αρχικά υπήρχε μόνο ένας, ο πρωταγωνιστής που συνομιλούσε τον χορό. Ο Αισχύλος πρόσθεσε τον δευτεραγωνιστή και ο Σοφοκλής τον τριταγωνιστή.

 

Όλοι ήταν άντρες, όπως άντρες ή έφηβοι ήταν και τα μέλη του χορού και έπαιρναν απαλλαγή από το στρατό και τις εκστρατείες τη χρονιά που ήταν σε θίασο, προκειμένου να συμμετάσχουν απρόσκοπτα στις πρόβες και στις παραστάσεις.

 

Αρχικά οι ηθοποιοί και τα μέλη του χορού ήταν ερασιτέχνες, αλλά από τα μέσα του 5^ου αι. δημιουργήθηκε μια επαγγελματική τάξη ηθοποιών και μάλιστα από το 447 π.Χ. θεσπίστηκε και ειδικό βραβείο για την υποκριτική τους τέχνη. Αντίθετα τα μέλη του χορού παρέμειναν ερασιτέχνες.

Όσοι εμφανίζονταν στις παραστάσεις φορούσαν μάσκες που ήταν σχετικά τυποποιημένες: ο γέροντας, η γερόντισσα, ο νέος άνδρας, η κοπέλα, ο δούλος...

Τα κοστούμια και τα αντικείμενα που κρατούσαν στα χέρια τους ήταν δηλωτικά του ρόλου τους. Ωστόσο οι θεατές ήξεραν πολύ καλά ποιος ηθοποιός παίζει τον κάθε ρόλο γιατί τους είχαν δει  στην τελετή του προάγωνα που γινόταν πριν την έναρξη των παραστάσεων. Εκεί ο κάθε ποιητής σύστηνε στο κοινό τον θίασό του και παρουσίαζε με λίγα λόγια τα έργα του.

Τα μέλη του χορού βέβαια δεν ήταν εύκολο να αναγνωριστούν αφού φορούσαν όλοι  το ίδιο κοστούμι και την ίδια μάσκα.

 

3.Η μαρμάρινη επιτύμβια στήλη του ηθοποιού, βρέθηκε στα Αμπελάκια της Σαλαμίνας και χρονολογείται γύρω στο 420 - 410 π.Χ.  Αρχαιολογικό Μουσείο Πειραιά

Η επιτύμβια στήλη του του ηθοποιού που εκτίθεται στον πάνω όροφο του Αρχαιολογικού Μουσείου Πειραιά είναι ένα μοναδικό εύρημα που μπορεί κανείς να το προσεγγίσει από πολλές πλευρές και να το συνδυάσει με άλλα εκθέματα του Μουσείου. Δεν έχετε παρά να το δοκιμάσετε!!

 

Εύη Πίνη, αρχαιολόγος/συγγραφέας

Γραφείο Εκπαιδευτικών Προγραμμάτων

Εφορεία Αρχαιοτήτων Πειραιώς και Νήσων

19-6-2021

ΔΕΙΤΕ ΕΠΙΣΗΣ:

by click4money