ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
1. Ιστορία
2. Ο εορτασμός
3. Τα κάλαντα των Φώτων
4. Έθιμα
+++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++
1. Ιστορία
Από την εορτή των Χριστουγέννων ανοίγει ο κύκλος του Δωδεκαημέρου, ο οποίος περιλαμβάνει άλλες ενδιάμεσες γιορτές και κλείνει με την εορτή των Θεοφανίων ή Επιφανίων ή απλά Φώτων. Η εορτή των Θεοφανίων είναι στις 6 Ιανουαρίου. Αυτή την ημερομηνία η Εκκλησία μας εορτάζει και τιμά τη Βάπτιση του Ιησού Χριστού στον ποταμό Ιορδάνη από τον Άγιο Ιωάννη τον Πρόδρομο.
Η εορτή των Θεοφανίων ήταν στην αρχή ενωμένη με την εορτή των Χριστουγέννων και συνεορτάζονταν σε Ανατολή και Δύση την ίδια μέρα. Ο διαχωρισμός τους προήλθε από τη Δυτική Εκκλησία επί Πάπα Ρώμης Ιουλίου (336-352 μ.Χ.) Αυτός ο διαχωρισμός επικράτησε από τότε και στην Ανατολική Εκκλησία.
Επικράτησε να αποκαλείται και εορτή των Φώτων καθώς οι κατηχούμενοι βαπτίζονταν ομαδικώς, και σε μεγάλη ηλικία, την παραμονή των Θεοφανίων στους ποταμούς, τη θάλασσα τις κολυμβήθρες και πολλοί κατά προτίμηση στον Ιορδάνη ποταμό όπως ο Κύριος. Επειδή το βάπτισμα έφερε το φωτισμό από το σκότος της ειδωλολατρίας, κρατούσαν συμβολικώς και αναμμένες λαμπάδες για το φωτισμό τους. Κατηχούμενοι λέγονταν όσοι είχαν δεχθεί τον χριστιανισμό και παρακολουθούσαν τις ιερές ακολουθίες από το νάρθηκα της Εκκλησίας χωρίς όμως να συμμετέχουν και σε αυτές.
Ο εορτασμός πρωτοεμφανίστηκε στην Αίγυπτο μεταξύ των Ελλήνων χριστιανών, στη συνέχεια καλλιεργήθηκε στην Παλαιστίνη και αναπτύχθηκε στη χριστιανική Ανατολή, πριν διαδοθεί στη Λατινική Δύση.
Στο Βυζάντιο τα Θεοφάνια εορτάζονταν με εξαιρετική λαμπρότητα. Ο εορτασμός άρχιζε από την παραμονή, οπότε και γινόταν ο καθαγιασμός των υδάτων στον Ι. Ναό του Αγίου Στεφάνου, με την παρουσία του Αυτοκράτορα, των Αυλικών και της Συγκλήτου. Ο Αυτοκράτορας ήταν ντυμένος με ολόλευκα και χρυσά ρούχα, ειδικά για τη μέρα των Θεοφανίων. Για την παρέλαση της επόμενης μέρας ο έπαρχος (Κυβερνήτης) της πόλεως φρόντιζε για τον καθαρισμό, το διάκοσμο και το στρώσιμο των δρόμων με πριονίδι, πευκόκλαδα, δάφνες και μυρσίνες, καθώς και το στρώσιμο με τάπητες για τη μετάβαση σε πομπή του αυτοκράτορα στον Ι. Ναό της Αγίας Σοφίας. Κατά την επιστροφή του ο λαός επευφημούσε λέγοντας το «Πολυχρόνιον ποιήσαι ο Θεός την Βασιλείαν» οι δε Πράσινοι και Βένετοι έψαλλαν επίκαιρα τροπάρια. Ο Αυτοκράτορας μετά τη Λειτουργία και την επιστροφή, παρέθετε μεγάλο και επίσημο γεύμα στην αίθουσα των «Δεκαεννέα Ακκουβίτων» (τράπεζα επισήμων).
Με την πάροδο των αιώνων, στα χρόνια της Τουρκοκρατίας, η γιορτή συνδέθηκε με πολλά έθιμα και πεποιθήσεις. Σε ορισμένα μέρη της Ελλάδος την παραμονή των Θεοφανίων τα κορίτσια ήθελαν να μάθουν το μέλλον τους μέσα από μαντείες. Διάβαζαν διάφορες ευχές μπροστά σε μία εικόνα και σε μία λεκάνη, στην οποία βρισκόταν ένα δεμάτι ξερός βασιλικός. Τα μεσάνυχτα, πίστευαν πως ανθίζει ο βασιλικός, ενώ κάποιο έναστρο φως φώτιζε τα κορίτσια και μάθαιναν αυτό που επιθυμούσαν. Εξάλλου όλο το δωδεκαήμερο μεταξύ Χριστουγέννων και Φώτων φυλάσσονταν η στάχτη από το τζάκι και σκορπιζόταν ολόγυρα στο σπίτι, το οποίο έτσι προστατευόταν από τα ενοχλητικά ζωύφια.
Όπως έγραφε ο Βιζυηνός, σε πολλά ελληνικά μέρη ένα από τα μέλη της οικογένειας έφερνε ένα κλωνάρι σουρβιάς γεμάτο «σφιχτά και πράσινα μάτια» Με αυτό θα έβλεπαν όλοι την τύχη τους. Κάθονταν στο παραγώνι και ξεχώριζαν τη φωτιά σε δύο μεριές. Αν κάποιο από τα «μάτια» της σουρβιάς πεταγόταν έξω από τη φωτιά ήταν καλό σημάδι, ενώ αν κάπνιζε μόνο και έμενε στη θέση του, ήταν κακό. Άλλοι έβαζαν στη φωτιά δυο φύλλα αγριελιάς. Το καθένα αντιστοιχούσε σε ένα νέο και μία νέα. Αν τα φύλλα αναπηδούσαν και βρίσκονταν κοντά, τότε το ειδύλλιο θα στεφόταν με επιτυχία. Αν όχι, τότε ο καθένας θα έπαιρνε το δρόμο του. Και αν τα φύλλα καιγόντουσαν, τότε η αγάπη και των δύο ήταν μεγάλη.
Με την εορτή των Θεοφανίων, εκτός από τον αγιασμό των υδάτων, σχετίζεται και ο αγιασμός των σπιτιών, των υποστατικών, των αγρών και όλης της φύσεως για τον καθαρμό τους από τους Καλλικανταραίους που είναι φαντασιώσεις του λαού και που εμφανίζονται το δωδεκαήμερο. Η αναφορά στους Καλλικαντζαραίους οφείλεται σε παλιά ειδωλολατρική δεισιδαιμονία και από αυτή επικράτησε η ιδέα ότι αυτές τις μέρες έμπαιναν στα σπίτια και προκαλούσαν σοβαρές καταστροφές.
Σύμφωνα με τις παραδόσεις, οι Καλλικάντζαροι φοβούνται μόνο τον Αγιασμό και στο άκουσμά του συγκεντρώνονται φωνάζοντας ο ένας προς τον άλλο «Φύγετε να φύγουμε κι έφτασε ο Τρουλόπαπας με την αγιαστούρα του και με τη βρεχτούρα του!». Κατ’ αυτό τον τρόπο καταδιωκόμενοι κατακρημνίζονταν στα Τάρταρα και ελευθερώνονταν οι άνθρωποι και η φύση από την καταστρεπτική επιρροή τους.
Η εορτή των Θεοφανίων περικλείει άλλωστε και πολλές εκδηλώσεις που αποτελούν διαιώνιση αρχαίων ελληνικών εθίμων. Ο Αγιασμός στη χώρα μας έχει και την έννοια του καθαρμού, του εξαγνισμού των ανθρώπων, καθώς και της απαλλαγής τους από την επήρεια των δαιμόνων. Η τελευταία αυτή έννοια δεν είναι αυστηρά χριστιανική, αλλά έχει τις ρίζες της στην αρχαία λατρεία.
2. Ο εορτασμός
Ο εορτασμός των Φώτων ξεκινά από την παραμονή με τον εκκλησιασμό των Χριστιανών. Στους Ορθόδοξους ιερούς ναούς ψάλλεται η ακολουθία των Μεγάλων Ωρών και στη συνέχεια λαμβάνεται ο Μεγάλος Αγιασμός. Αμέσως μετά, τα παιδιά ξεχύνονται στους δρόμους και ψάλλουν τα κάλαντα των Θεοφανίων. Ο ιερέας κάνει την πρωταγίαση. Το αγιασμένο νερό του Ιορδάνη ραίνει το κάθε σπιτικό, καθώς ο παπάς με τον βασιλικό πηγαίνει από σπίτι σε σπίτι και ραντίζει τους πιστούς και τους χώρους.
Στη συνέχεια μαζεύεται η στάχτη από τη φωτιά που έκαιγε στο τζάκι το Δωδεκαήμερο, η φωτιά δηλαδή που ξεκίνησε με το Χριστόξυλο. Η παράδοση υπαγορεύει η στάχτη αυτή να σκορπιστεί γύρω από το σπίτι, στους εξωτερικούς χώρους, στους στάβλους, ακόμη και στα χωράφια, διότι η στάχτη διώχνει το κακό. Το βράδυ, το δείπνο είναι νηστίσιμο, όπως την παραμονή των Χριστουγέννων. Σύμφωνα με την παράδοση, κάθονται όλοι γύρω από το τραπέζι και ο πατέρας της οικογένειας θυμιατίζει για να φύγουν από το σπίτι τα δαιμόνια, ενώ ο νεαρότερος λέει την προσευχή, πριν ξεκινήσουν το φαγητό.
Στην Κρήτη, παραμονή των Φώτων, φτιάχνουν «παλικάρια» ή «Φωτοκόλλυβα». Πρόκειται για φαγητό φτιαγμένο από πολλά είδη σπόρων και οσπρίων, όπως κουκιά, ρεβίθια, φασόλια, φακή, καλαμπόκι, σιτάρι. Από αυτό το φαγητό οι χωρικοί έδιναν και στα ζώα τους, αλλά το σκόρπιζαν κιόλας σε διάφορα μέρη του σπιτιού.
 |
| Φωτοκόλυβα |
Στον Πόντο, την παραμονή των Θεοφανίων κανένας δεν έβγαινε από το σπίτι του. Ήτα;ν μέρα πουκάθε νοικοκυρά καθάριζε όλο το σπιτικό της, ζύμωνε και έφτιαχνε διάφορα γλυκίσματα και προπάντων κουλούρια. Το βράδυ έπρεπε όλα τα μέλη της οικογένειας να λουστούν για να είναι καθαρά την επομένη. Ένα από τα πιο χαρακτηριστικά έθιμα ήταν το μνημόσυνο των νεκρών. Πριν το βραδινό τραπέζι, σε ένα μεγάλο ταψί γεμάτο σιτάρι όλα τα μέλη της οικογένειας άναβαν κεριά «για τ’ αποθαμέντς», για πεθαμένους συγγενείς και φίλους, αναφέροντας το όνομα του καθενός ξεχωριστά. Μάλιστα, για να τιμούν οι νεότεροι το έθιμο τους μάθαιναν τους στίχους: «Τα Φώτα θέλω το κερί μ’ και Των Ψυχών κοκκία (κόλυβα) και την Μεγάλ’ Παρασκευήν έναν μαντήλιν δάκρυα». Το τραπέζι παρέμενε όλο το βράδυ στρωμένο, για να «τρώγνε οι αποθαμέν», όπως έλεγαν, ενώ στο κέντρο του τοποθετούσαν μία φέτα ψωμί με τέσσερα κεριά αναμμένα σε σχήμα σταυρού.
Ανήμερα των Φώτων, μετά την λειτουργία των Μεγάλων Ωρών, τελείται ο καθαγιασμός των υδάτων και η ρίψη του Τιμίου Σταυρού. Ο ιερέας ρίχνει το σταυρό μέσα στο νερό – σήμερα ο σταυρός είναι δεμένος πάνω σε σχοινί για να μη χαθεί – και πιστοί βουτούν για να πιάσουν τον σταυρό, θεωρώντας ύψιστη τιμή, ευλογία και τύχη για όποιον τον βρει και τον πιάσει πρώτος. Σχεδόν σε όλα τα μέρη της Ελλάδος κατά τον καθαγιασμό των υδάτων αφήνουν ελεύθερα να πετάξουν τρία λευκά περιστέρια. Τα περιστέρια αυτά συμβολίζουν την Αγία Τριάδα, κατά την φανέρωση του Αγίου Πνεύματος – εν είδη περιστεράς – όταν ο Ιησούς βαφτιζόταν στον Ιορδάνη ποταμό.
 |
| Αγιασμός των υδάτων |
 |
| Αγιασμός των υδάτων |
Ένα όμορφο έθιμο που στις μέρες μας έχει εξαλειφθεί είναι το «πλύσιμο των εικόνων». Οι πιστοί μετά τη ρίψη του σταυρού έπαιρναν τις εικόνες που είχαν στο σπίτι τους και τις έπλεναν στη θάλασσα, στα ποτάμια ή στις λίμνες, διότι το νερό θεωρείται αγιασμένο.
Τη μέρα των Θεοφανίων, οι νοικοκυρές στο σπίτι φτιάχνουν ψωμί το οποίο ονομάζουν «φωτίτσα». Παλιότερα στη Θράκη μετά τον αγιασμό μοίραζαν στην εκκλησία ένα κομμάτι ψητό κρέας και μία κουλούρα ψωμί, το οποίο ονόμαζαν κολύριο. Κάποιο από αυτά είχε μέσα έναν ασημένιο σταυρό. Αυτός που θα έβρισκε τον σταυρό ονομαζόταν «νουνός» και θα προσέφερε το βόδι για τα κολύρια της επόμενης χρονιάς.
3. Τα κάλαντα των Φώτων
Σήμερα τα Φώτα κι ο φωτισμός
η χαρά μεγάλη κι ο αγιασμός
Κάτω στον Ιορδάνη τον ποταμό,
Κάθετ’ η κυρά μας η Παναγιά.
Όργανο βαστάει, κερί κρατεί
και τον Αϊ Γιάννη παρακαλεί.
Άϊ Γιάννη αφέντη και βαπτιστή
Βάπτισε κι εμένα Θεού παιδί.
Καλημέρα, καλημέρα,
Καλή σου μέρα αφέντη με την κυρά.
4. Έθιμα
Φωταράδες
Στο Παλαιόκαστρο της Χαλκιδικής τηρείται το έθιμο των Φωταράδων. Ομάδα καλαντιστών εκλέγει τον «βασιλιά» και όλοι μαζί πηγαίνουν στην εκκλησία του χωριού, όπου η νέα κεφαλή κάνει τρεις μετάνοιες μπροστά στην εικόνα του Αγίου Αθανασίου ζητώντας την ευχή του. Στη συνέχεια κατευθύνονται στην πλατεία όπου ο «βασιλιάς» φορώντας το ταλαγάνι και φορτωμένος με κουδούνια ανοίγει το χορό, ενώ ακολουθούν οι φωταράδες κρατώντας ξύλινα σπαθιά για να ξυλοφορτώσουν εκείνους που επιδιώξουν να πάρουν το λουκάνικο που στήνεται στη μέση του χωριού.
Αράπηδες
Δρώμενο που τελείται ανήμερα των Θεοφανίων στο δήμο Παγγαίου κοντά στην Καβάλα. Ονομάζεται Αράπηδες επειδή στη μεταμφίεση των πρωταγωνιστών κυριαρχεί το μαύρο χρώμα, μαύρες φλοκωτές κάπες και εντυπωσιακές υψικόρυφες προσωπίδες, κεφαλοστολές από γιδοπροβιές. Όλες οι ομάδες των «Αράπηδων» κάνουν κοινή παρέλαση στους δρόμους, κάτω από τους εκκωφαντικούς ήχους των κουδουνιών τους. Δύο αρχηγοί ομάδων παλεύουν μέχρι την τελική πτώση του ενός. Ακολούθως, γύρω από τον πεσμένο αρχηγό, μαζεύονται όλοι σε μία μυσταγωγία, που τελειώνει με την ανάσταση του νεκρού και τον ιδιόρρυθμο ξέφρενο χορό όλων, που ακολουθεί.
Σύμφωνα με την παράδοση, η παράσταση αυτή συμβολίζει το θάνατο του Διονύσου από τους Τιτάνες και την ανάστασή του από το Δία και παράλληλα την χειμερία νάρκη της φύσης που είναι ο Χειμώνας και στη συνέχεια την ανάσταση της φύσης με τον ερχομό της άνοιξης.
«Αράπηδες» ντύνονται μόνο οι άνδρες. Το ντύσιμο των «Αράπηδων» περιλαμβάνει τα τσερβούλια (παπούτσια) που κατασκευάζονται από ακατέργαστο χοιρινό δέρμα και συγκρατούνται από τις λαπάρες που είναι δερμάτινα σχοινιά και τα καλτσούνια (κνήμες με υφαντό πανί από τρίχωμα προβατίνας) που φορούν στα γόνατα. Στο κάτω μέρος του σώματος φορούν μπινεβρέκι (μάλλινο παντελόνι) και στο πάνω μέρος χοντρή τσομπάνικη κάπα. Στη μέση τους, φορούν τέσσερα ποιμενικά κουδούνια (τσάνια) διαφόρων μεγεθών. Το πρόσωπο είναι καλυμμένο με την μπαρμπότα (προσωπίδα) που είναι το τομάρι μιας γίδας το οποίο είναι ραμμένο και στερεώνεται στις άκρες του, στα σχοινιά των κουδουνιών. Η μπαρμπότα στολίζεται με ένα λευκό μαντήλι το οποίο έχει πάνω του χρωματιστά σχέδια, φλουριά και λουλούδια.
Τζαμαλάρια
Παραδοσιακό έθιμο που αναβιώνει στο χωριό Άρνισσα Πέλλας την ημέρα των Φώτων. Σύμφωνα με το έθιμο, ένα αγόρι ηλικίας 16 μέχρι 35 χρονών ντύνεται νύφη με παραδοσιακή φορεσιά, ενώ άλλα δύο της ίδιας ηλικίας ντύνονται τα αδέρφια της νύφης που την κρατάνε. Ένα ακόμη ντύνεται μπουμπάρι και γυρίζουν όλο το χωριό με συνοδεία παραδοσιακής ορχήστρας. Σε συγκεκριμένες πλατείες του χωριού αναπαριστάται ένα δρώμενο κατά το οποίο το μπουμπάρι ορμάει για να αρπάξει τη νύφη, αλλά τα αδέρφια το ρίχνουν στο έδαφος σκοτωμένο και μοιράζουν τα μέρη του σώματός του. Μετά το μπουμπάρι σηκώνεται πάνω και λένε το σύνθημα «μαύρη προβατίνα, άσπρο γάλα μπρους μπρους» και έτσι συνεχίζουν. Η νύφη στο έθιμο συμβολίζει το νέο χρόνο, τα αδέρφια συμβολίζουν τους αγγέλους, ενώ το μπουμπάρι το Κακό.
Ραγκουτσάρια
Ανήμερα των Φώτων στην Καστοριά αναβιώνει το έθιμο των Ραγκουτσάριων. Τα Ραγκουτσάρια είναι σαν ένα καρναβάλι που ξεκινά την Πρωτοχρονιά και κορυφώνεται το τριήμερο 6-8 Ιανουαρίου. Το όνομα προέρχεται από τη λατινική λέξη “rogatores” δηλαδή ζητιάνοι, αφού σύμφωνα με το έθιμο οι συμμετέχοντες φορούν τρομακτικές μάσκες και παλιά ρούχα με κουδούνια, τρομάζοντας και διώχνοντας έτσι τα κακά πνεύματα από την πόλη, ενώ ζητιανεύουν από τους κατοίκους και τους περαστικούς την ανταμοιβή τους για τις υπηρεσίες τους. Σήμερα, πέρα από τις συμβολικές ερμηνείες του εθίμου, τα Καστοριανά Ραγκουτσάρια προσδίδουν μια έντονα διασκεδαστική νότα, προσελκύοντας πολλές ορχήστρες με χάλκινα όργανα, που αποτελούνται από 5 έως 12 άτομα. Είναι αυτές που αναλαμβάνουν να δώσουν τον μουσικό τόνο σε ένα ξέφρενο γλέντι για τους κατοίκους και τους χιλιάδες επισκέπτες.
Ρουγκάτσια
Το δρώμενο συναντάται κυρίως στη Θεσσαλία και έχει ως κυρίαρχο στόχο τις μεταμφιέσεις. Τα ρουγκάτσια (ρουγκατσάρια) γίνονται ανήμερα των Θεοφανίων και σε αυτά συμμετέχουν ομάδες δεκαπέντε ατόμων μεταμφιεσμένων σε γαμπρό, νύφη, παπά κλπ γυρνούν από σπίτι σε σπίτι ζητώντας κέρασμα.
Γιάλα – γιάλα
Έθιμο που αναβιώνει στην Ερμιόνη της Αργολίδας πάνω από 50 χρόνια. Ανάλογα έθιμα επιβιώνουν και σε πολλά ψαροχώρια της περιοχής, όπως στο Πόρτο Χέλι και την Κοιλάδα. Τα ξημερώματα των Φώτων, τα αγόρια που πρόκειται τη νέα χρονιά να παρουσιαστούν στο στρατό, συγκεντρώνονται, γευματίζουν όλοι μαζί και έπειτα γυρνούν σε όλα τα σπίτια της περιοχής από σοκάκι σε σοκάκι, φορώντας παραδοσιακές ναυτικές φορεσιές και δεχόμενοι κεράσματα. Το πρωί φτάνουν στο λιμάνι, όπου ανεβαίνουν στις βάρκες που είναι στολισμένες με κλαδιά από φοίνικες και τις κουνούν με δύναμη συνεχίζοντας το τραγούδι «γιάλα – γιάλα» μέχρι να γίνει ο καθαγιασμός των υδάτων, με την κατάδυση του Σταυρού και την εικόνα της Θεοτόκου στη θάλασσα που θα βουτήξουν για να τα πιάσουν.
Γκαζοτενεκέδες
Στην κωμόπολη της Νέας Κίου, λίγα χιλιόμετρα από το Ναύπλιο, που αποτελεί ιστορική συνέχεια της Κίου της Μικράς Ασίας, αναβιώνουν Μικρασιατικά έθιμα από την Κίο, με ρίψη του νεότερου καπετάνιου στη θάλασσα και τον πυροβολισμό των γκαζοτενεκέδων που έχουν τοποθετηθεί προηγουμένως ανοιχτά στη θάλασσα. Αυτά γίνονται μετά την κατάδυση του Τιμίου Σταυρού και την ανάσυρσή του. Αυτός που θα πιάσει τον σταυρό στη θάλασσα θα τον κρατήσει στο σπίτι του για ευλογία όλη την χρονιά και θα τον παραδώσει στον ιερέα στην γιορτή της επόμενης χρονιάς.
Το έθιμο των πορτοκαλιών
Στη Λευκάδα, ανήμερα των Φώτων τηρείται το έθιμο των πορτοκαλιών. Οι πιστοί βουτούν στη θάλασσα τα πορτοκάλια που κρατούν στα χέρια τους και τα οποία είναι δεμένα μεταξύ τους με σπάγκο. Έπειτα τα παίρνουν στο σπίτι τους για ευλογία και αφήνουν ένα από αυτά για ένα ολόκληρο χρόνο στα εικονίσματα του σπιτιού. Πριν την τελετή της κατάδυσης του Τιμίου Σταυρού, ρίχνουν στη θάλασσα τα παλιά πορτοκάλια.
Μπαμπούγερα
Έθιμο που τηρείται στην Καλή Βρύση της Δράμας. Το έθιμο αρχίζει την παραμονή των Φώτων με τις νοικοκυρές να σκορπίζουν στάχτη γύρω από το σπίτι για να φύγουν τα καλακάντζουρα και να μην έχει φίδια το καλοκαίρι. Ανήμερα των Φώτων, μετά τον αγισμό των υδάτων τα μπαμπούγερα συγκεντρώνονται έξω από την εκκλησία. Τραγόμορφες φιγούρες των «Μπαμπούγερων», μορφές που ξεπηδούν από τη λατρεία της μητέρας Γης και του θεού Διονύσου. Άνθρωποι μεταμφιεσμένοι με κατσικοδέρματα και με πρόσωπα μαυρισμένα με αιθάλη, τραγουδούν και χορεύουν, ξορκίζοντας τα κακά πνεύματα. Μέχρι πριν από λίγα χρόνια, χτυπούσαν όλους συναντούσαν με ένα μικρό σακούλι με στάχτη για να φοβερίζουν τα καλακάντζουρα. Σήμερα, για αποφυγή τυχόν παρεξηγήσεων από τους αμύητους στο τοπικό έθιμο επισκέπτες, επειδή η στάχτη λέρωνε τα ρούχα, το σακίδιο είναι κενό.
Φούταροι
Στον Άγιο Πρόδρομο της Χαλκιδικής πρωταγωνιστές των Θεοφανίων είναι οι φούταροι. Την παραμονή των Φώτων νεαροί άντρες λένε τα κάλαντα, μαζεύοντας κρέας, λουκάνικα και χρήματα, και ανήμερα του Αϊ Γιαννιού χορεύουν στην πλατεία του χωριού. Όταν κάνουν διάλειμμα τρέχουν να πάρουν από ένα ρόπαλο και όταν ξαναμπαίνουν στο χορό πετούν τα ρόπαλα ψηλά, σφυρίζοντας για να σηματοδοτήσουν το τέλος του Δωδεκαημέρου.
Μωμόγεροι
Πρόκειται για ένα Ποντιακό έθιμο που γινόταν στον Πόντο τα αρχαία χρόνια μέχρι και τις ημέρες μας. Το έθιμο είναι σατιρικό και συνηθίζεται κατά τη διάρκεια της περιόδου των Χριστουγένων μέχρι τα μέσα Ιανουαρίου, αλλά μερικές φορές μέχρι και τον Φεβρουάριο. Λόγω της γεωγραφικής απομόνωσης των Ποντίων, το έθιμο ήταν μια μορφή αναγνώρισης της Ελληνικής προέλευσής τους, και επίσης ένας τρόπος να ξεχαστούν η Τουρκική δουλεία και οι βίαιες εξισλαμίσεις. Το έθιμο Μωμόγεροι είναι ζωντανό ακόμη και σήμερα ιδιαίτερα σε μέρη της Ελλάδας όπου κατοικούν Ποντιακοί πληθυσμοί. Στην εβδομάδα πριν από το νέο έτος τα άτομα θα ντυθούν με διάφορα κοστούμια, όπου κάθε κοστούμι συμβολίζει ένα μέρος του πολιτισμού και της λαογραφίας των Ποντίων. Η αρκούδα συμβολίζει τη δύναμη, η ηλικιωμένη γυναίκα ένα σύμβολο του παρελθόντος, η νύφη το μέλλον, το άλογο την ανάπτυξη, ο γιατρός την υγεία, ο στρατιώτης την υπεράσπιση, η κατσίκα τα τρόφιμα και ο άγιος Βασίλης το νέο έτος.
Όλοι οι συντελεστές φορούν κουδούνια και προβιές και δέρματα τράγων. Κεντρικό πρόσωπο του θιάσου των τελεστών ο Μωμόγερος ή Κιτί Γοτσάς ή Πορδαλάς (Θρυλόριο) ο οποίος με τη δύση του ηλίου εισβάλλει με την ακολουθία του στα σπίτια του χωριού και εμπλέκει τους σπιτονοικοκύρηδες σε περιπέτειες εξαπατώντας τους. Η απαγωγή της νύφης παίζει κι εδώ καθοριστικό ρόλο καθώς μετά από αλλεπάλληλες εικονικές συμπλοκές μεταξύ των τελεστών, το νέο ζευγάρι, η νύφη και ο γαμπρός κατορθώνουν να σμίξουν, στεφανώνονται μάλιστα από τον παπά που εισέρχεται στο τέλος στο θίασο επιβάλλοντας την τάξη. Με τη συνοδεία ποντιακής λύρας και νταουλιού χορεύοντας και διασκεδάζοντας τα μωμογέρια, εγκαταλείπουν το σπίτι για να επισκεφθούν το επόμενο όπου θα προβούν σε ανάλογους, νέους αυτοσχεδιασμούς και μιμικές πράξεις.
 |
| Δράμα |
 |
| Πόντος |
 |
| Ροδοχώρι |
Το έθιμο της καμήλας
Το έθιμο τελείται στις 7 και 8 Γενάρη στην Πετρούσα Δράμας. Η εικονική καμήλα με τη συνοδεία ομάδας τελεστών τελεί το δρώμενο με κορύφωση την εικονική σπορά και το θερισμό καθώς και τη σατυρική αναπαράσταση του τοπικού γάμου. Ο συμβολισμός αυτού του καρτερικού ζώου με την απαράμιλλη αντοχή στην πείνα και τη δίψα κάτω από αντίξοες συνθήκες, δείχνει τις περιπέτειες του ανθρώπου μέσα στη ζωή, το χρόνο και την αποφασιστικότητά του να συνεχίσει να παλεύει κόντρα στις ελλείψεις και τις στερήσεις.
Η στολισμένη καμήλα
Η καμήλα που στολίζεται μετά τον αγιασμό των υδάτων είναι ένα έθιμο της Γαλάτιστας Χαλκιδικής. Συνήθως έξι άντρες μπαίνουν κάτω από το ομοίωμα μιας καμήλας βαδίζοντας ρυθμικά ή χορεύοντας, κουνώντας κουδούνια και τραγουδώντας. Πρόκειται για την αναπαράσταση ενός πραγματικού γεγονότος, της απαγωγής μιας όμορφης κοπέλας από το γιο του Τούρκου επιτρόπου που συνέβη στα τέλη του 19ου αιώνα. Ο αγαπημένος της για να την ξαναπάρει πίσω έστησε γλέντι και για να μπει στο τούρκικο σπίτι έφτιαξε ένα ομοίωμα καμήλας κάτω από το οποίο κρύφτηκαν οι φίλοι του. Αφού έκρυψαν την κοπέλα κάτω από την καμήλα την έβγαλαν έξω και την επόμενη τη στεφάνωσαν με τον αγαπημένο της, πριν προλάβουν να την ξαναπάρουν οι Τούρκοι.
Σπυρίδων Καραβίας
6 Ιανουαρίου 2022
Πηγές:
https://www.vimaorthodoxias.gr/peri-zois/ta-theofaneia-stin-istoria-tin-techni-tin-paradosi/
Κάλαντα των Φώτων (Έκδοση Α) | Κάλαντα (kalanta.gr)
Ήθη και Έθιμα από όλη την Ελλάδα για τον εορτασμό των Φώτων | Nextdeal
https://www.eea.gr/epikairotita-eea/ithi-ke-ethima-ton-foton-apo-oli-tin-ellada/
https://www.olympia.gr/867297/ellada/ithi-kai-ethima-ton-foton/
https://slpress.gr/politismos/mwmogeroi-mpampougera-fwtarades-ki-arapades/
https://www.juniorsclub.gr/o-lampros-eortasmos-ton-theofaneion-ithi-kai-ethima-ana-tin-ellada/
ΔΕΙΤΕ ΕΠΙΣΗΣ:
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου