ΟΙ ΑΣΤΕΓΟΙ ΣΗΜΕΡΑ…

Περιδιαβαίνοντας τους δρόμους της σύγχρονης Αθήνας, απολαμβάνοντας μια υπέροχη βόλτα κάτω από τον αθηναϊκό ήλιο και θαυμάζοντας το αρχαιολογικό μεγαλείο, μία αντικρουόμενη εικόνα σε κάνει να νιώσεις μια θλίψη κι έναν κόμπο στο στομάχι και να αναρωτηθείς πώς αυτή η μεγαλόπρεπη πόλη από την οποία ξεκίνησε η δημοκρατία και η οποία αποτέλεσε κέντρο πολιτισμού από την αρχαιότητα μέχρι και σήμερα μπορεί να φιλοξενεί τόσο πόνο και τόση αδιαφορία. Σε διάφορα σημεία του κέντρου της πόλης, στο Θησείο, στο Σύνταγμα, στο Μοναστηράκι και όχι μόνο…. βλέπεις ανθρώπους να κοιμούνται σε γωνιές και παγκάκια με μόνη τους περιουσία μια μεγάλη τσάντα ή, στην καλύτερη περίπτωση, ένα καροτσάκι της λαϊκής που περιέχει όλα τους τα υπάρχοντα και μια κουβέρτα για σκέπασμα. Είναι οι λεγόμενοι άστεγοι. 

Ποιοι είναι όμως οι άστεγοι;

Στη χώρα μας δεν έχει διατυπωθεί επίσημος ορισμός για την ομάδα των άστεγων. Από το σύνολο των δημόσιων κοινωνικών υπηρεσιών ο άστεγος περιορίζεται στην έννοια του υποκειμένου που ζει σε κατάσταση απόλυτης αθλιότητας στον δρόμο (Παπαλιού, 2010:214).

Το φαινόμενο της έλλειψης στέγης, παρόλο που καθυστέρησε να έρθει στη χώρα μας σε σχέση με την υπόλοιπη Ευρώπη, έκανε την εμφάνισή του τη δεκαετία του 1990 και διευρύνεται με γρήγορους ρυθμούς. Σύγχρονα κοινωνικά προβλήματα όπως η φτώχεια, η ανεργία, η αύξηση των μεταναστών, η διάρρηξη των οικογενειακών δεσμών, η χρήση ναρκωτικών και η παραβατικότητα αποτελούν παράγοντες που αυξάνουν την ένταση του φαινομένου.  Η παρατεταμένη διεθνής οικονομική κρίση, η άνοδος των τιμών της κατοικίας, η παντελής απουσία στεγαστικών παροχών από πλευράς του κράτους η υπερχρέωση και η εισοδηματική φτώχεια πολλών νοικοκυριών επιδεινώνουν το πρόβλημα, καθώς η καταβολή ενοικίου και η αποπληρωμή στεγαστικών δανείων και πιστωτικών καρτών καθίσταται ανέφικτη για μεγάλο ποσοστό νοικοκυριών στη χώρα μας (Παπαλιού, 2010:213; Τουφεξή, 2013:16-17).

Πιλοτική έρευνα που πραγματοποιήθηκε τον Μάιο του 2018 συμπέρανε ότι:

• Το μεγαλύτερο μέρος του άστεγου πληθυσμού συγκεντρώνεται στα μεγάλα αστικά κέντρα της Αθήνας, της Θεσσαλονίκης και του Πειραιά.
• Οι άστεγοι που ζουν στον δρόμο είναι περισσότεροι από αυτούς που ζουν σε δομές.

• Το μεγαλύτερο ποσοστό των άστεγων είναι Έλληνες, ενώ ακολουθούν αλλοδαποί εκτός Ευρωπαϊκής Ένωσης και τελευταίοι έρχονται οι αλλοδαποί από άλλη χώρα της Ευρωπαϊκής Ένωσης.
• Οι περισσότεροι άστεγοι εκτιμώνται να έχουν ηλικία μεταξύ 18-44 ετών, ακολουθούν οι ηλικίες 45-64, ενώ οι ηλικιωμένοι άνω των 65 ετών και οι ανήλικοι κάτω των 18 ετών έρχονται τελευταίοι σε ποσοστό.
• Το ποσοστό των αντρών που είναι άστεγοι είναι πολύ μεγαλύτερο από το ποσοστό των γυναικών σε όλους τους δήμους που ερευνήθηκαν.
• Τα οικονομικά προβλήματα, η ανεργία, η έξωση και άλλοι λόγοι που δεν αναφέρθηκαν αποτελούν τις κυριότερες αιτίες για έλλειψη στέγης.
• Το μεγαλύτερο ποσοστό των ερωτηθέντων αστέγων απάντησε ότι δεν είναι η πρώτη φορά που μένει στον δρόμο, ενώ μεγάλο είναι και το ποσοστό αυτών που μένει στον δρόμο για πρώτη φορά.
• Το μεγαλύτερο μέρος του άστεγου πληθυσμού πριν μείνει στον δρόμο έμενε σε συγγενικό του σπίτι ή σε σπίτι που ενοικίαζε, ακολουθεί το ποσοστό αυτών που έμεναν σε δικό τους σπίτι και τελευταίες έρχονται οι υπόλοιπες δομές.

(Αρχικά αποτελέσματα πιλοτικής απογραφής αστέγων -Υπουργείο Εργασίας, Κοινωνικής Ασφάλισης και Κοινωνικής Αλληλεγγύης & Πάντειο Πανεπιστημίο).

Βλέποντας έναν άστεγο μας έρχονται στο μυαλό πολλές ερωτήσεις. Η κυριότερη είναι «τι είναι αυτό που τον οδήγησε σε αυτή την κατάσταση». Υπάρχουν θεωρίες που υποστηρίζουν ότι η έλλειψη στέγης οφείλεται στην προσωπική ευθύνη των άστεγων (ατομοκεντρικές προσεγγίσεις), άλλες που αποδίδουν την έξαρση του φαινομένου σε κοινωνικούς και οικονομικούς παράγοντες (δομικές προσεγγίσεις) και άλλες που καταλήγουν στο συμπέρασμα ότι η αστεγία είναι αποτέλεσμα συνδυασμού τόσο ατομικών όσο και κοινωνικοοικονομικών παραγόντων (Συνδυασμός ατομικών και δομικών παραγόντων).

Έρευνα που έγινε το 2019 ανέδειξε  ως πρώτη και κύρια αιτία την ανεργία, δηλαδή οικονομικούς λόγους. Άλλες βασικές αιτίες κατά σειρά ποσοστού είναι η οικονομική κατάσταση της χώρας, η έλλειψη ιδιοκατοίκησης, η πολιτική κατάσταση της χώρας και οι οικογενειακοί λόγοι. Τελευταίοι ακολουθούν ως υπεύθυνοι παράγοντες κατά σειρά η ελλιπής μόρφωση και η χρήση εξαρτησιογόνων ουσιών, η μετανάστευση, η σωματική αναπηρία και η προσφυγιά. Αν και κάθε άστεγος έχει την προσωπική του ιστορία που τον οδήγησε στην αστεγία, ωστόσο οι παραπάνω λόγοι αποτελούν κοινό παρονομαστή στις περισσότερες περιπτώσεις (Παναγιώτου, 2019).

Μια άλλη ερώτηση που μας ενδιαφέρει αφορά τα προβλήματα των άστεγων και πώς αυτοί τα αντιμετωπίζουν. Οι άστεγοι αντιμετωπίζουν καθημερινά ποικίλα προβλήματα. Δεν υπάρχει μια κοινά αποδεκτή άποψη σχετικά με το αν τα προβλήματα με τα οποία οι άστεγοι έρχονται αντιμέτωποι προϋπάρχουν και προκαλούν την έλλειψη στέγης ή αν προκύπτουν εξαιτίας αυτής. Ωστόσο είναι γεγονός ότι οι ψυχικές ασθένειες, ο αλκοολισμός και η χρήση ναρκωτικών αποτελούν καίρια προβλήματα που οι άστεγοι πρέπει να αντιμετωπίσουν (Ravenhill, 2008:29).

Η έλλειψη στέγης στερεί από τα κοινωνικά υποκείμενα ένα υλικό καταφύγιο, την άνεση, την ασφάλεια και τον έλεγχο του προσωπικού χώρου, την προστασία της ιδιωτικής ζωής και την αίσθηση της ταυτότητάς του, γεγονός που συνεπάγεται τον αποκλεισμό του από τα κοινωνικά αγαθά (McNaughton, 2008:7).

Αξιοσημείωτη είναι η άποψη των άστεγων για τις ανάγκες που έχουν, οι οποίες επεκτείνονται πέρα από τα υλικά αγαθά και στα αντικείμενα εκείνα που τονώνουν την αξιοπρέπεια και την αυτοεκτίμησή τους και συμβάλλουν θετικά στην επανένταξη τους στην κοινωνία, όπως ο αξιοπρεπής ρουχισμός-κατάλληλος για αντίστοιχες καιρικές συνθήκες, ταξιδιωτικοί σάκοι για μεταφορά των υπαρχόντων, κουβέρτες, είδη υγιεινής κάρτες μετακίνησης (Σκαπαρλής, 2013:55). Οι ανάγκες των άστεγων-όπως και κάθε ανθρώπου- αφορούν σε μεγάλο βαθμό και άυλα αγαθά, όπως η παρέα ενός φίλου, η εργασία ως κοινωνική επανένταξη, η μελέτη βιβλίων, τα χόμπι και η συμμετοχή σε κάθε είδους δραστηριότητες (Αγνώστου συγγραφέα, 2013:3 στο Σκραπαρλής, 2013:57). Πολλοί άστεγοι αναφέρουν σε έρευνες ότι αυτό που τους λείπει περισσότερο είναι το χαμόγελο των περαστικών και μια «ζεστή» καλημέρα. 

 Η ανασφάλεια για την ικανοποίηση βασικών αναγκών επιβίωσης, όπως η εξασφάλιση φαγητού και ιατροφαρμακευτικής φροντίδας, αλλά και για τον κίνδυνο που διατρέχει ο άνθρωπος από την έκθεσή  σε πολλαπλές απειλές και κινδύνους, αποτελεί χαρακτηριστικό της ζωής των αστέγων. Ο βραδινός ύπνος στον δημόσιο χώρο συνδέεται με τον φόβο πιθανής θυματοποίησής τους εντείνοντας το αίσθημα ανασφάλειας. Επίσης η έκθεση των αστέγων σε ακραίες καιρικές συνθήκες τους καθιστά ιδιαίτερα ευάλωτους σε ασθένειες θέτοντας την υγεία ως έναν επιπρόσθετο παράγοντα φόβου και ανασφάλειας (Ζαραφωνίτου, 2002; Dearbhal,2006 στο Λεομπίλλα, 2013:53). Σύμφωνα και με έρευνα της ΜΚΟ «Κλίμακα» η εξασφάλιση της τροφής δεν αποτελεί παράγοντα ανασφάλειας για τους άστεγους, καθώς βρίσκουν τρόπους για ικανοποίηση αυτής της ανάγκης, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι σιτίζονται σωστά (Λεομπίλλα, 2013:54). Άστεγος ανέφερε ότι δεν τον απασχολεί το θέμα του φαγητού, καθώς το φαγητό τού το εξασφαλίζει «ο κάδος». Τα προβλήματα του φόβου και της ανασφάλειας οι άστεγοι προσπαθούν να τα αντιμετωπίσουν αρκετά συχνά με τη χρήση αλκοόλ και ναρκωτικών, δημιουργώντας έναν φαύλο κύκλο προβλημάτων, καθώς τείνουν να εξαρτηθούν από τη χρήση και να αντιμετωπίσουν τα ήδη υπάρχοντα προβλήματα με το πρόβλημα της εξάρτησης ουσιών (Παναγιώτου, 2019).

                Οι άστεγοι επίσης ζουν στον δημόσιο χώρο στερούμενοι της ιδιωτικής ζωής που τους παρέχει ο χώρος του σπιτιού (Madanipour, 2003:65). Έτσι μοιράζονται την ιδιωτική τους ζωή δημοσίως καθώς, μην μπορώντας να οριοθετήσουν έναν ιδιωτικό χώρο, ικανοποιούν όλες τις ανάγκες της καθημερινότητάς τους, όπως την προσωπική υγιεινή, τον ύπνο, και την κοινωνικοποίηση,  εντός του δημόσιου χώρου (Doherty, 2006:3). Οι άστεγοι κινούνται σε διαφορετικές περιοχές κατά τη διάρκεια της ημέρας και επιλέγουν τον δημόσιο χώρο ανάλογα με τις ανάγκες που θέλουν να ικανοποιήσουν. Ανάγκες που για το σύνολο της κοινωνίας επιτελούνται ιδιωτικά για τους άστεγους ικανοποιούνται δημόσια και σε κοινή θέα (Sommers, 2005:7). 

Στο θέμα της σίτισης οι άστεγοι εξαρτώνται από ναούς, μη κυβερνητικές οργανώσεις, οργανισμούς και υπηρεσίες που τους εξασφαλίζουν φαγητό. Κάποιες φορές ψάχνουν φαγητό σε κάδους απορριμμάτων, ενώ άλλες μαγειρεύουν οι ίδιοι μέσα σε δικές τους κατασκευές από τούβλα ή βαρέλια (Meert, 2006:18). Επίσης οικοδομούν διαπροσωπικές σχέσεις με ανθρώπους που έχουν τη δυνατότητα να τους προμηθεύσουν φαγητό. Οι χώροι σίτισης παρέχουν στους άστεγους εκτός των άλλων και κάλυψη των ψυχολογικών τους αναγκών, όπως ασφάλεια και επικοινωνία με άτομα της δικής τους ομάδας (Cloke, May&Johnsen, 2008:252-253).

Η ικανοποίηση της σωματικής τους υγιεινής γίνεται σε ιδρύματα και οργανισμούς κατάλληλα εξοπλισμένους. Συχνά χρησιμοποιούνται τουαλέτες ιδιωτικών καταστημάτων ή δημόσιες τουαλέτες, ενώ, όταν δεν υπάρχει αυτή η δυνατότητα, η ανάγκη τους για καθαριότητα ικανοποιείται εντός του δημόσιου χώρου (Meert, 2006:18-19).

Οι άστεγοι εξασφαλίζουν κάποιο εισόδημα μέσω της επαιτείας η οποία αναπτύσσεται σε σημεία των αστικών κέντρων ανάλογα με τη συχνότητα της κίνησης, τον αριθμό των περαστικών και την οικονομική αποδοτικότητα τους. Οι δρόμοι της αγοράς, οι οδικές αρτηρίες και οι αστικοί κόμβοι είναι τα πιο συνηθισμένα σημεία για επαιτεία. Ωστόσο, αρκετά συχνά οι άστεγοι επαιτούν σε πιο ήσυχα σημεία, όπως εκκλησίες ή καταστήματα προσπαθώντας να αποκτήσουν προσωπικές σχέσεις με τους ανθρώπους που τους βοηθούν. Άλλοτε πάλι βρίσκονται σε χώρους διακίνησης παράνομων προϊόντων είτε ως εργαζόμενοι τσιλιαδόροι είτε ως αγοραστές εξαρτησιογόνων κυρίως ουσιών. Μέσα στον δημόσιο χώρο και μεταξύ των αστέγων  οργανώνεται ένα δίκτυο συγκεκριμένων σημείων επαιτείας που λειτουργεί με αυστηρούς άγραφους νόμους και με εφαρμογή στρατηγικών που αποβλέπουν στο μέγιστο κέρδος, όπως η προσέγγιση του κοινού με την κατάλληλη αμφίεση, η παράβλεψη των οποίων οδηγεί στην απώθηση του συγκεκριμένου μέλους από την ομάδα. Οι συνήθεις δυσκολίες των επαιτών είναι ο μεταξύ τους ανταγωνισμός και η δίωξη από την αστυνομία (Cloke, May&Johnsen, 2008:254-255; Meert, 2006:16-17).

Στα πλαίσια της παγκοσμιοποίησης και του νεοφιλελευθερισμού, μέσα στα οποία έχει οικοδομηθεί η σύγχρονη καταναλωτική κοινωνία, ο άστεγος πληθυσμός θεωρείται επικίνδυνος, αφενός λόγω της παραβατικότητας με την οποία συνδέεται, αφετέρου λόγω της αποκρουστικής του εικόνας στο δημόσιο χώρο (Bauman, 2004:182).

H έλλειψη στέγης θεωρείται προσωπική επιλογή ή υπαιτιότητα και όχι κοινωνικό πρόβλημα Έτσι η κοινωνία δεν αποσκοπεί στην καταστολή του φαινομένου, αλλά στην ελάττωση της αμηχανίας και ενόχλησης που νιώθει με την παρουσία των άστεγων (Misetics,2012:12-13) και για τον λόγο αυτό τους περιθωριοποιεί, τους στιγματίζει μέσω στερεοτυπικών αντιλήψεων και ανάγει την έλλειψη στέγης σε αισθητικό ζήτημα. Οι άστεγοι συμβολίζουν την πολιτική, οικονομική και κοινωνική ανησυχία και η παρουσία τους μοιάζει απειλητική για την κοινωνία και για τη λειτουργία του καπιταλιστικού συστήματος (Arnold, 2004:51-128).

            Τα μέσα μαζικής ενημέρωσης από το 1980 κι έπειτα, αναδεικνύοντας αποκλίνουσες συμπεριφορές των άστεγων, τους στιγματίζουν και  επηρεάζουν αρνητικά την αντίληψη της κοινωνίας για αυτούς καθώς και την εκάστοτε πολιτική ηγεσία. (Levinson, 2004:301-307) . 

Αναφορικά με τις δράσεις της Κοινωνικής Πολιτικής τα τελευταία χρόνια στη χώρα μας τα Εθνικά Σχέδια Δράσης όρισαν δράσεις που στοχεύουν στην εξασφάλιση αξιοπρεπούς κατοικίας και πρόσβαση σε υπηρεσίες, οι οποίες, ωστόσο, δεν επαρκούν για να καλύψουν το εύρος των αναγκών δεδομένου ότι απουσιάζει η στρατηγική πολιτικής με ειδικό προσανατολισμό στο ζήτημα των άστεγων. Το Υπουργείο Υγείας και Κοινωνικής αλληλεγγύης οργανώνει υπηρεσίες που απευθύνονται στους άστεγους, όπως οι Ξενώνες φιλοξενίας, τα Κέντρα Κοινωνικής Στήριξης, οι δράσεις και οι δομές κοινωνικής αλληλεγγύης. Προγράμματα φιλανθρωπικών ιδρυμάτων χρηματοδοτούν σημαντικά τις δράσεις αυτές και οργανώνουν στοχευμένες δράσεις για τους άστεγους, όπως κοινωνικά φαρμακεία, υπνωτήρια, Κέντρα Ημέρας (Sotiropoulos&Bourikos, 2014:40).

Ωστόσο, οι υπάρχουσες δομές είναι ανεπαρκείς για την κάλυψη των εκτεταμένων αναγκών στέγασης και οι νομοθετικές ρυθμίσεις για τους άστεγους σχετικά με επιδόματα και διευκολύνσεις είναι περιορισμένες. Έτσι η στήριξη των άστεγων γίνεται κυρίως από Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις (Κλίμακα, Praksis, ΑΡΣΙΣ), κοινωνικές δημοτικές υπηρεσίες και εκκλησιαστικούς φορείς. Αξίζει να αναφερθεί η δράση του «Ιδρύματος Άστεγων Δήμου Αθηναίων» που στοχεύει στην αντιμετώπιση των προβλημάτων των άστεγων, του «Κέντρου Υποδοχής Αστέγων» του ίδιου δήμου που σημειώνει πρωτοποριακή δράση κοινωνικού χαρακτήρα για την ανακούφιση του άστεγου πληθυσμού, καθώς και του περιοδικού «ΣΧΕΔΙΑ» που προσφέρει εργασία σε άστεγους με στόχο την επανένταξή τους στην κοινωνία (Παπαλιού, 2010:218-222 ; Σχεδία,2019).

Συμπερασματικά, οι άστεγοι είναι άνθρωποι της διπλανής πόρτας που οι κακές συγκυρίες της ζωής τους οδήγησαν σε αυτήν την κατάσταση. Η κοινωνική πολιτική για τους άστεγους δυστυχώς δεν επαρκεί για να επιλύσει την πληθώρα των προβλημάτων που αντιμετωπίζουν. Μια συλλογική πανανθρώπινη προσπάθεια απαιτείται για να βοηθήσουμε αυτούς τους συνανθρώπους μας που υποφέρουν να επανενταχτούν και να αποκτήσουν ξανά το δικαίωμα στη στέγαση και στη συμμετοχή στα κοινωνικά αγαθά.

 

ΠΗΓΕΣ:

Bauman, Z. (2004). Η εργασία, ο καταναλωτισμός και οι νεόπτωχοι. Αθήνα: Μεταίχμιο.

Cloke, P., May, J., & Johnsen, S. (2008). Performativity and affect in the homeless city.

           Environment and Planning D: Society and Space, 26, 241-263.

Doherty, J. (2006).  The changing role of the state: homelessness and 

exclusion:regulating public space. Brussels: FEANTSA.

Λεομπίλλα, Φ. (2013). Άστεγοι και νεοάστεγοι στην Αθήνα. Ποιοτική προσέγγιση φαινομένων κοινωνικού αποκλεισμού. Διπλωματική εργασία. Τμήμα Κοινωνιολογίας. Πάντειο Πανεπιστήμιο Αθηνών.

Levinson, D. (2004). Encyclopediaofhomelessness.London: SAGE Publications.

Madanipour, A. (2003).  Public and private spaces of the city. London: Routledge.

McNaughton, C. (2008). Transitions through homelessness.Lives on the edge. New York: Palgrave Macmillan.

Meert, H. (2006). The changing profiles of homeless people conflict, rooflessness and the use of public space. Brussels: FEANTSA.

Misetics, B. (2012). Criminalisation, discourse and symbolic violence. Homeless in Europe winter, 2012/2013, 12-14.

Παναγιώτου, Κ. (2019). Απόψεις και πραγματικότητα για την αστεγία στον αστικό χώρο. Διπλωματική εργασία. Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης. ΕΚΠΑ.

Παπαλιού, Ο. (2010). Το ζήτημα των αστέγων: Μια πρώτη προσέγγιση. Το κοινωνικό πορτραίτο της Ελλάδας 2010. Αθήνα: ΕΚΚΕ.

Ravenhill, M. (2008).Thecultureofhomelessness.Hampshire: Ashgate Publishing Limited.

Σκραπαρλής, Α. (2013). Σύγχρονο αστικό τοπίο, δημόσιος χώρος και άστεγοι. Μεταπτυχιακή διατριβή. Τμήμα αρχιτεκτόνων μηχανικών, Πολυτεχνική σχολή, ΑΠΘ. Ανακτημένο από τον δικτυακό τόπο: http://ikee.lib.auth.gr/record/134294/files/GRI-2014-12319.pdf

Sommers, J. (2005).Policing Homelessness: The Report on the Research Project on the Regulation of Public.Space and the Criminalization of Homelessness in Vancouver. Vancouver: PHS Community Services Society - Έκθεσηγιατονοργανισμό PHS Community Services Society.

Sotiropoulos, D. A., &Bourikos, D. (2014). Economic Crisis, Social Solidarity and the Voluntary Sector in Greece, Journal of Power, Politics and Governance, 2 (2), 33-53.

Σχεδία (2019). Ποιοι είμαστε. Ανακτημένο στις 22-8-2019 από τον διαδικτυακό τόπο: (https://www.shedia.gr/about-us/)

Τουφεξή, Μ. (2013).  Χωρίς καταφύγιο. Εστιάζοντας στο φαινόμενο των αστέγων στην Ελλάδα της οικονομικής κρίσης. Διάλεξη. Αθήνα: Σχολή Αρχιτεκτόνων

            Μηχανικών, ΕΜΠ.

Υπουργείο Εργασίας, Κοινωνικής Ασφάλισης και Κοινωνικής Αλληλεγγύης. (2018). Αρχικά αποτελέσματα πιλοτικής απογραφής αστέγων στο δρόμο και σε δομές υποστήριξής τους στους Δήμους: Αθήνας, Θεσσαλονίκης, Πειραιά, Ηρακλείου, Ν. Ιωνίας, Ιωαννιτών και Τρικκαίων. Τμήμα κοινωνικής πολιτικής, Πάντειο Πανεπιστήμιο. Ανακτημένο στις 20/1/2019 από τον δικτυακό τόπο: https://www.taxheaven.gr/news/news/attach/id/41380

Καλλιόπη Παναγιώτου

11-8-2021

ΔΕΙΤΕ ΕΠΙΣΗΣ:

by click4money